Алагарская модельная библиотека

Таҥха ол эбэтэр «Таҥханы иһиллээһин» диэх, сахалар тохсунньу ыйыгар буолар таайар кэмэ. Бу бириэмэҕэ туох буоларын иһиллиэххэ сөп диэн итэҕэйэллэр. Сахалар үгүс таайар ньымалара нуучча норуотун «Святки» бырааһынньыктарын саҕанааҕы сэрэбиэйдэригэр сөп түбэһэр. Таайар ньымалар араас буолар:

Тохсунньу – Таҥха Хаан ыйа. Тоһуттар тымныылаах, будулҕан туманнаах саамай тымныы ый. Түүнэ уһун, күнүһэ кылгас.

Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар дииллэр. Тымныйдаҕына — сайына сөрүүн, сылыйдаҕына – куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар.

1 – Саҥа сыл саҕаланар.

7 – Ороһуоспа. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Бу күн сылыйдаҕына – сааһа тымныы, хаардаатаҕына – сайына өҥсүйэр. Киэһэтин халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына – отон аанньа үүммэт диэн «Олох суола» суруйар. 

9 – Ый уонна Үргэл алтыһаллар.

14 – Баһылайап.

19 – Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх уонна тымныы буоллаҕына – сайына кураан.

21 – бу күн тыалын соҕурууттан ыллаҕына – сайына кураан.

23 – кэбиһиилээх от кырыардаҕына – сайына самыырдаах.

24 – сис былыт кэллэҕинэ, тохсунньу 31-гэр диэри тымныы мүлүрүйэр.

25 – халлаан күннээх буоллаҕына – саас көтөр эрдэ кэлэр, хаар түстэҕинэ – ардыыр.

31 — Охонооһойоп. Дьыл оҕуһун биир муоһа тостор, тымныы мүлүрүйэн, кыһын хонуга аччаан барар.

«Таҥханы иһиллээһин»

Бүргэһи сүүрдүү

Хобордоох түгэҕэр туойунан ортотугар кыра төгүрүгү оҥороллор. Ити төгүрүктэн хобордоох кытыытыгар диэри «суоллары» ыыталлар. Бүргэс тугааҕар иннэни анньаллар. Иннэҕэ сап уган ба-ран бүргэһи хобордоох оруобуна орготун үрдүнэн туһаайан сабыттан тутан турал-лар. Бүргэһи хамсатыа суохтааххын. Ол эрээри сотору кэминэн бүргэс син биир хамсаан киирэн барар. Хайа диэки суолга түбэһэриттэн киһи дьылҕатын билэллэр. Илин диэки Иэйэхсит суолугар түбэстэҕинэ таайааччы элбэх оҕолонуохтаах. Оттон арҕаа «абааһы суолугар» хайыстаҕына таайар киһи өлүөн сөп. Хотугулуу-арҕаа, дьаҥ-дьаһах төрдүгэр — ыалдьар диэн буолар. Маятник хоту «оттуур-мастыыр суолу» ыйдаҕына киһи дьадаҥы буолар. Хотугулуу-илин сайыҥҥы күн тахсар сиригэр, ынах сүөһү таҥараларыгар хайыстаҕына сүоһүнэн байыа. Оттон соҕуруулуу-илин сылгы таҥарата Күрүө Дьөһөгөйгө тириэрдэр, кыһыҥҥы күн тахсар суолугар түбэстэҕинэ сылгыта дэлэйиэ.

Киһи уҥуоҕун миинии

Улахан күөл таһыгар баар чардааттаах киһи уҥуоҕун үрдүгэр тахсан олороллор. Ууттан бу кэмҥэ иччитэх дьиэлэргэ уонна киһи уҥуохтарыгар олохсуйа элбэх сүллүүкүн тахсан, бэйэ-бэйэлэрин кытта туох буолуохтааҕын туһунан кэпсэтэллэр. Ону үөһэ олорор киһи истиэхтээх.

Хаары сиидэлээһин

Киэһэ сэргэни тула хаары сиидэлээн куталлар. Сарсыарда эрдэ туран ити хаары көрдөххө, араас суол-иис хаалбыт буолар. Сиидэлээбит киһи байыах буоллаҕына хаарга кулунчук, торбос туйаҕын суола көстөр. Оҕо төрөөрү гыннаҕына оҕо атаҕын суола, оттон өлүүгэ түбэһиэх буоллаҕына хоруоп эбэтэр киһи уҥуоҕа көстөр.

Суорунаны эргитии

Аһаҕас эттээх киһини өлбүт буолан кубулунарга тылларыгар киллэрэллэр. Сөбүлэспит киһи сэрэбиэй буолуо үс түүн иннинэ «ыалдьан» киирэн барар: тэллэххэ-суорҕаҥҥа сытан ынчыктыыр-бөтүөхтүүр, кэриэс тылын этэр, ол кэнниттэн үһүс күнүгэр «анараа дойдуга барар». Кинини аан боруогун аттыгар ороҥҥо сытыараллар. Орон тоботүн аннынан сиппиири, атаҕын диэки хобордооҕу, орон тоботүн аттыгар уулаах чааскыны уураллар. «Бокуонньуктан» тимири (кириэс, биһилэх) барытын усталлар. Онтон маҥан таҥаһынан сабан баран, онно бокуонньук олүнньүгүн тикпит үс иннэлэрин анньаллар. «Бокуонньук» өссө олүон иннинэ дьиэлээхтэр ытыыллар-соҥууллар, аан аттыгар хоруоп маһын бэлэмнииллэр. Бокуонньугу харалаах аас тэллэххэ сытыаран, үөһэ этиллибитин курдук оҥорон баран, таҥара мэтириэтинэн сабаллар, оһох уотун күлүнэн саба бүрүйэллэр. Хараҥарар. Бары саҥата суох олороллор. Инники дьылҕаларын ыйытыан баҕарааччылар кырдьаҕаһыпан саҕалаан биир-биир уочаратынан суорунаҕа чугаһыыллар. Кэлбит киһи «олбүт» киһи аттыгар туора соҕус турар суорунаны эргитэр. Ол кэмҥэ эргитэр киһи суорунаны кэпсииригэр кордоһор. Тыас-уус, кыыкырдааһын боҕото буолар. Онтон үоһээҥҥи таас эргитэргэ чэпчэ-эн хаалар, чыыбыгырыы-чыыбыгырыы, хабырына-хабырына, иҥиэттэ-иҥиэттэ оро лаһыгырыы түһэн баран, кэпсээн барар. Эргитэ турар киһи дьылҕатын туһунан «өлбүт» киһи эрэ истэр.

Ууга сабынан таайыы

Уоллаах кыыс холбоһоллор дуу суох дуу диэн таайаллар. Икки синньигэс иҥиир утахтарын иһиккэ кутуллубут УУ үрдүгэр кэккэлэһиннэри уураллар. Утахтар бэйэ-бэйэлэригэр сыстыһан эриллэллэр, ол аата ыал үөскүүр. Оттон арахсар буоллахтарына утахтар чиэрбэ курдук хамсыы-хамсыы тус-туһунан бараллар. Ыччаттар дьээбэлэнэн, утахтар хамсаныыларыгар уол уонна кыыс майгыларыгар, тутта-хапта сылдьалларыгар майгынната көрөн күлэллэр-үөрэллэр. Ордук суус тыллаах киһи баар буоллаҕына араас бэргэн тылы быраҕан, дьону уҥа-уҥа күлүөхтэригэр диэри саататар. Холобур: «Оойуут!.. Уолбут сирэн атын сир диэки олоҥнуу, куоҕаҥныы, хончоҥнуу турда дии!.. Ээйиис!.. Аны кыыспыт эҥин-эҥин буолан сөрүөҥнүү, мунньаҥныы, дьибилиҥсэлэнэ сытар дии!..».

Киһи уҥуоҕун миинии

Улахан күөл таһыгар баар чардааттаах киһи уҥуоҕун үрдүгэр тахсан олороллор. Ууттан бу кэмҥэ иччитэх дьиэлэргэ уонна киһи уҥуохтарыгар олохсуйа элбэх сүллүүкүн тахсан, бэйэ-бэйэлэрин кытта туох буолуохтааҕын туһунан кэпсэтэллэр. Ону үөһэ олорор киһи истиэхтээх.

Этэрбэс (саппыкы) «хаамара»

Балаҕан аанын утары ортоку оронтон этэрбэһи ааҥҥа диэри хаамтараллар. Ол аата этэрбэс тумсун эбэтэр тилэҕин ортотуттан тутан, тилэх уһаты кээмэйинэн мээрэйдээн эргитэн, тилэҕин эбэтэр тумсун солбуһуннары уурталаан көнөтүк аан боруогар диэри тиийэллэр. Этэрбэс боруокка тумсунан тиийдэҕинэ кэтэр киһитэ сотору кэминэн өлөр, оттон тилэҕинэн буоллаҕына өлүөр хаалар.

Түннүккэ хайаҕаһы үүттээһин

Түүн ыалларын дьиэтигэр тиийэн хотонтон ынах сааҕын эһэр муус түннүккэ эриллэҕэс күлүүс тылынан дьөлө үүттээн хайаҕас оҥороллор. Ол хайаҕаска кулгаахтарын даҕайан, хаһаайыттар кэнэҕэски олохторун туһунан кэпсиир саҥаны истэллэр.

Сэргэни миинии

Бүргэһи атаҕар шпора курдук кэтэн баран, киһи түүн дьиэттэн кэннинэн хаа-ман тахсар уонна сэргэҕэ кэлэн кохсүнэн сыстан, илиитинэн кууһан туран кэнэҕэс кинини туох күүтэрин туһунан: «Тойон моймор сэргэ! Кэриэс тылгын кэпсээ, аман өскүн амалый!» — диэн кордөһөр уонна атаҕынан тирэнэн сэргэни миинэр. Оччоҕо сэргэ дьигиһийэн, хамсаан киирэн барар. Киһи илиититтэн толө мөҕө сыл-дьар сордоҥу туппут курдук буолар. Кини ити кэмҥэ илиитин ыытыа суохтаах, тирэ-нэн туруохтаах. Оччоҕо сэргэ кэпсээнин саҕалыыр. Кыайан тутуһан турбатах киһи тугу да истибэт, ол оннугар ыалдьыан эбэтэр өлүөн сөп.

Сылгылар кэпсэтиилэрэ

Киһи эрдэттэн окко киирэн саһар. Түүн ол сир аттыгар икки аты аһата баайаллар. Кинилэр биир ийэттэн төрөөбүт атыырдар эбэтэр биирэ хаһаайын киэнэ, иккиһэ айан сылгыта буолуохтаахтар. Сылгылар бастаан кинилэр кэпсэтиилэрин истиэн сөптөөх киһини кырыыллар. Онтон киһилии кэпсэтэн бараллар, ол быыһыгар хаһаайыннарын, кинилэр чугастааҕыларын дьылҕатын билгэлииллэр. Саспыт киһи баарын биллэрдэҕинэ сылгы кырыыһыттан өлөр кутталланар.

Тохсунньуга төрөөбүт киһи майгыта, ааттар

Таҥха Хаан ыйыгар төрөөбүт киһи быстыбат бырдыылаах, номоҕон, дьаныардаах, ылсыбытын ыһыктыбат, үлэтин тиһэҕэр тиэрдэр, сэрэйигэс, айылҕата этэрин батыһар, мындыр өйдөөх, бигэ тирэхтээх буолар дииллэр. Тохсунньуга төрөөбүт оҕолору күннэринэн бу курдук ааттыахха сөп:

1, 2 – Тускун, Кэскилээнэ
3, 4 – Албан, Айыына
5, 6 – Харысхан, Байаана
7, 8 – Эркин, Хотууна
9, 10 – Талбан, Сахаайа
11, 12 – Тэрис, Күндүүнэ
13, 14 – Арылхан, Саргылаана
15, 16 – Айастаан, Сайдыына
17, 18 – Мургун, Сырдыкчаана
19, 20 – Дойду, Чөмчүүнэ
21, 22 – Айхал, Сыралыма
23, 24 – Хомус, Алаайа
25, 26 – Алгыс, Туйаарыма
27, 28 – Уран, Уйгууна
29, 30 – Дабаан, Алгыстаана
31 – Айаал, Санаайа

Таҥха туһунан тугу ааҕыахха сөбүй?

1. Тэрис. Итэҕэл тылдьыта / Тэрис. – Дьокуускай : Бичик, 2012. – 128 с.
2. Бравина, Р. И. Киһи уонна дьылҕа / Р. И. Бравина. – Дьокуускай : Бичик, 2002. – 160 с.
3. Бравина, Р. И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. / Р. И. Бравина. – Дьокуускай : Бичик, 2006. – 208 с.
4. Федоров, А. С. Өбүгэ сиэрэ-туома / А. С. Федоров. – Дьокуускай : Бичик, 2011. – 448 с.
5. Таайтарыылаах таҥха / хомуйан оҥордулар: В. И. Бочонина, Т. М. Нохсорова. – Дьокуускай : Бичик, 2011. – 160 с.
6. Таҥха : (айыы итэҕэлин үгэһин ситимэ) / хомуйан оҥордулар: А. Н. Павлов-Дабыл, Л. А. Афанасьев-Тэрис. – Дьокуускай : Бичик, 2001. – 63 с.
7. Игнатьев, Н. Л. Билгэлээһин уонна таҥхалааһын / Николай Игнатьев-Билгэ. – Бүлүү : [и.c.], 1995. – 58 с.
8. Кулаковский, А. Е. Научные труды / А. Е. Кулаковский. – Якутск : Книжное издательство, 1979. – 484 с.
9. Бэс Дьарааһын. Талыллыбыт айымньылар / Бэс Дьарааһын (Г. Д. Бястинов) ; киирии тылы