Боотуруускай улуус кулубата Михаил Шеломов.
Урут Боотуруускай улуус диэн ааттааҕа. Улуус аан маҥнай история5а киирбит сылынан буолар 1638 сыл. Былыр нууччалар Саха сирин булуохтарын иннинэ сахалар А5а ууhунан олорор эрдэхтэринэ “Боотур Уустар” диэн элбэх ахсааннаах а5а уустара бааллара. Боотурускайдары торуттээччинэн Дьуон Дьаҥылы со5отох уола Боотур Уус буолар. Киниттэн үс уол төрүүр: Болугур Буххаат, Хатан Хатылы уонна Чакыр Боотур. Болугур Буххааттан икки Болугур, Хатан Хатылыттан биэс Хатылы, Чакыр Боотуртан икки Хайахсыт икки Чакыр нэһилиэктэрэ төрүүллэр, ууhууллар, тэнийэллэр. Боотурускай улууһа оччотооҕуга Саха уобалаһыгар улахан сүдү сири тайаан сытар улуус буолар. Ол курдук : Чурапчы, Таатта, Амма, Мэҥэ уонна Уус-Алдан кыра сирдэрэ киирэллэрэ
Улууһу кулубалар салайаллара, үстүү сылга улуус баай дьонуттан быыбарынан талыллан босхо туох да хамнаһа суох улэлииллэрэ. Улуус кулубатын солбуйааччы быыбарынай икки кулуба, биир улуус улахан суруксута уонна икки быыбарынай суруксуттар улуус быраабатыгар улэлииллэрэ.
Боотурускай улуус киин нэһилиэгинэн төруттэниэҕиттэн ыла III Хатылы (Аччаҕар-Түөйэ) нэһилиэгэ буолбута. Онтон улуус кулубата буолбут Оруоһуттар улуус киинин бэйэлэригэр чугас оҥороору Чөркөөххө көһөрбүттэр. Онтон тиһэҕэр, Чурапчы нэһилиэгин таланнар, улуус киинэ Чурапчы буолбута. Кэнники улуус улаатан, дьоно-сэргэтэ элбээн барар. XIХ үйэ ортотуттан саҕалаан үөрэх кыһалара, балыыһа, элбэх таҥара дьиэлэрэ тутуллаллар.
Боотуруускай улуус кулубата.
Модун, күүстээх, бөҕө – таҕа көрүҥнээх 1м86см үрдүктээх, бары үлэҕэ көхтөөх, ытыктанар, сатабыллаах салайааччы, 9 сыл Боотуруускай улууһун салайбыт кулуба, дьиҥнээх саха боотура, Михаил Степанович Шеломов. 1912 сыллаахха Саха уобалаһын туора урдуустарын (инородецтарын) сийиэһигэр кыттыыны ылбыта, «Романовтар династияларын 300 сыла» юбилейнай мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Хаартыскаҕа Михаил Степанович үһүс эрээккэ тохсуһунан турар (хаҥастан уҥа).
Михаил Степанович Шеломов кыахтаах ыалга, 1876 сыллаахха Алаҕарга төрөөбүтэ, бииргэ төрөөбүттэрэ төрдүөлэр. Кэргэнэ Таатта Байаҕантайыттан төрүттээх Слепцова Анна Федоровна диэн. Шеломовтар кыстык сирдэрэ Улахан Элгээн, сайылыктара Кыыс сайылык диэн ааттаналлар. Кини аҕата Ыстапааһа, кинээһинэн биллэр киһи, дойдутугар Алаҕарга 17-тэ сыл кинээстээбит. Уола Михаил бастаан аҕатыгар суруксутунан, онтон бэйэтин нэһилиэгэр 1903 сылтан аҕатын солбуйан кинээһинэн талыллан үлэлиир. 1912 сылтан улууһугар 9 сыл кулубанан олорбут. Шеломов кулуба хаһан да ханна да буоллар, дьонугар-сэргэтигэр сылаас, сымнаҕас сыһыаннааҕа биллэр.
Кыһамнньылаах үлэтин иһин икки мэдээлинэн наҕараадаламмыт, биир наҕараадата Станиславскай лиэнтэҕэ, иккиһэ Аннинскай оройуоҥҥа, ону таһынан, “Боруода сылгыны тэнитиитин иһин” Дьокуускай уобалаһын салалтатыттан хайҕабыл суругунан уонна түөскэ кэтиллэр бэлиэнэн (жетон) «В память Священного Коронования их Императорских Величеств Государя Императора Александра III и Государыни Императрицы Марии Федоровны» бэлиэтэммитэ.
Михаил Шеломов салайан олоруоҕуттан, Боотурускай улуус сайдарын туһугар элбэх үлэни оҥорбута: ол курдук, Алаҕарга, Мугудайга уонна да атын сирдэргэ Шеломов күөлэ, ходуһата, көҥүһэ диэннэр бааллар. Ол аайы, тахсыбыт ходуһатын , нэһилиэнньэҕэ күрүөнэн түҥэтэн биэрэрэ үһү. Онон оттонор ходуһа иэнин кэҥэтиигэ үтүмэн үлэни ыыппыт. Шеломов кулуба “курааҥҥа хаптарбыта” диэни истибэттэр этэ. Кини, ол аата, сиргэ үтүө сыһыаны иҥэрэн оннугу ситиспит.
М.С. Шеломов «Дьокуускай- Охотскай” телеграфнай линия тардыллыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбитэ. 1910 сыллаахха Илья Дмитриевич Башаринныын уонна атын баайдары кытта, үлэһиттэри түмэн солооһуну солооһуҥҥа, остуолба мастарын бэлэмнээһиҥҥэ үлэлээбиттэр. Шеломов архивтан көстөрүнэн 300 ынахтааҕа, 500 сылгылааҕа, сибиинньэ, кролик, куурусса иитэр эбит.
Оччотооҕу саха тойотторуттан төрүт туспа санаалах киһи эбит. Кини нуучча норуотун, тылын — өһүн, итэҕэлин өрө тутара. Нуучча ыраахтааҕытыгар бэриниилээҕин көрдөрө сатыыр үгэстээх эбит. 1905 сыллааҕы быһылааннар кэннилэриттэн «Союз истинно русских якутов» диэн тэрилтэни тэрийэ сылдьыбыта. 1906 сыллаахха тэриллибит «Сахалар Сойуустарын» утарбыта. Оскуолаҕа сахалыы үөрэтиини бопсо сатаабыта.
Краевед Пермяков К.К. кинигэтэтигэр суруйбутунан «125 лет Чурапчинской средней школе им. С.А. Новгородова» (1997 г.), олунньу ыйтан 1913 сыллаахха оскуоланы тутан саҕалаабыттар уонна алтынньы 1 күнүгэр ол сыл оскуола тутуута түмүктэммит. Чурапчыга икки кылаастаах училище аһыллыбыта. Икки кылаастаах оскуолаҕа киэҥ хайысхалаах программанан нуучча тылын уонна арифметиканы үөрэппиттэрэ, ону таһынан историяны, географияны, айылҕа үөрэҕин уонна Арассыыйа географиятын үөрэтэллэрэ. 1913 сыл бүтүүтэ Боотурусскай улуус түөрт кылаастаах училищены арыйарга биллэрбит.
«Чурапчинский улус. История, культура, фольклор» (2005 г.), кинигэҕэ 1917 сыллаахха С. Игнатьевтыын Шеломов Улуус салайыытын урукку систиэмэнэн ыыта, салайа олорбутун туһунан сурулла сылдьар. Үрдүкү салалталар оннук салайыыны ылыммаккалар, Шеломовы хаайа сатаабыттар.
Тойоттору, кулубалары аҥар кырыытыттан дьакыйыы, көскө ыытыы, саха омук үөрэхтээх өттүн “националист” диэн дьаралыгы иҥэрэн, харса суох өлөрүү, түрмэҕэ хаайыы тыына сабардыыр. Ити ыар кэм Шеломовы тумнубатаҕа, үс төгүл хаалла-хаалла ыалга саһа сылдьыбыт. 1928 сыл бүтүүтүгэр тутан ылан, сууттаан, 3 сылга болдьохтоон, көскө ыытыллыбыта диэн сурах тарҕаммыт. Ол курдук Соловецкай көскө ыытыллыбыт Шеломов кулубаны уонна атын репрессияламмыт сахалар олохторун туһунан, биллэр суруйааччы Василий Егорович Васильев – Харысхал көрдүүргэ үлэлэспитэ.
Ыстатыйатыгар Харысхал суруйар, Соловецкай лаа5ырга хаалла сыппыт дьон, тус дьыалалара араас куорат архыыптарынан тарҕана ыһыллыбыт. Ол иһин Василий Егорович Васильев – Харысхал Новосибирскайга, Архангельскайга, Мурманскай уобаласка уонна Калерия Республикаҕа көрдөөбүт. Боотурускай улуус кулубатын докумуонун Петрозаводскай араас куораттарын архыыбыттан булар. Онно, бу курдук этиллэ сылдьар: “Так, в Архиве Информационного центра МВД по Республике Карелия он разыскал документы Управления Соловецкими Лагерями ОН ОГПУ – регистрационный листок № 17180 М.С. Шеломова и анкетные сведения, заполненные самим Михаилом Степановичем 28 июля 1928года. В регистрационном листке, в графе «Особые приметы» можно прочитать: «Рост 1 м 82 см, цвет волос черный, части зубов нет. Левая рука в суставе кисти вывихнута, ноги в черных пятнах». А в анкетных сведениях значится: «Возраст – 67 лет, сословие – крестьян, национальность – якут, партийность – беспартийный, семейное положение – женат, жена – Анна Федоровна, дети – родных нет, воспитанник Иннокентий 14 лет, образование – малограмотный, под судом не состоял, родной язык – якутский, знает ли русский язык – знает, какую профессию считает основной скотовод.
Харысхал ону таһынан, сорох архыып докумуоннарыгар М.С. Шеломов туһунан, Карелия национальнай архыыбыттан – чуолаан, аттестационнай ыспыраапканы, Дьокуускайдааҕы центральнай хаайыы дьиэтиттэн, санитарнай карточкатын булбут. Улахан интириэһи тардыбыт биир докумуонунан, Карелия Өрөспүүбүлэкэтин ис дьыала уорганнарын архыыбыттан булуллубут «выписка» буолар, бу докумуон боротокуолга центральнай аттестационнай комиссия5а, 6-с нүөмэрдээх уурааҕынан атырдьах ыйын 18 күнүгэр 1929 с. суруллубут. Хамыыһыйа быһаарыытынан саамай ыарахан бириигэбэри М.С.Шеломовка биэрбиттэр: «За недостаточной дисциплинированностью срок не сокращать» диэн. Бу манна көстөрүнэн, Михаил Шеломов оннук куһаҕан киһи буолбатах, төһө да кинини түһэрэ, атаҕастыы сатааталлар кини бэйэтин эппитин хаһан да уларыппатах, кинини күүстээх санаатын «Соловка” да хаайыыта алдьаппатаҕа.
Боотурускай Кулуба тус дьыалатыгар аллараа кыһыл харандааһынан, ким суруйбута биллибэт, ньаҕайдаан кэриэтэ суруйбут суруга баарын Василий Егорович Васильев – Харысхал маннык диэн суруйан хаалларар «Умер 26.V.30»…
Шеломов кулуба туох да буруйа суоҕар, экирэтиигэ сылдьан аҥардас дуоһунаһын иһин, суорума суолламмыта.
Мин санаабар, Боотурускай улуус кулубатын аата ааттаныахтаах, кини олорон, үлэлээн ааспыт олоҕо кэлэр көлүөнэҕэ кэпсэниллиэхтээх, Саха биир чулуу киһитин аата үйэлэргэ ааттаныахтаах.
Алаҕар нэһилиэгин библиотекара
Софья Егоровна Протодьяконова.