Алагарская модельная библиотека

Толордо: Ала5ар нэһилиэгин бибилэтиэкэрэ Протодьяконова Софья Егоровна

Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытыгар таабырын, өс хоһооно, чабырҕах, үгэ, ырыа-тойук, сэһэн ( номох, үһүйээн), остуоруйа, олоҥхо киирэр. Кинилэр былыр сурук-бичик суох эрдэҕинэ үөскээбиттэрэ.

Биир эмит талааннаах, тыл баайдаах киһи ыллаан-туойан эбэтэр остуоруйалаан, чабырҕахтаан кэбиспитин атын истибит киһи дьоҥҥо кэпсииригэр уларытан — тэлэритэн, эбэн-көҕүрэтэн, тылын — өһүн тупсаран биэрэр. Ол курдук, төрүттэммит айымньы киһиттэн — киһиэхэ бэриллэн истэҕин аайы, ордук ситэн-хотон, чочуллан, уостан түспэт, умнуллубат айымньы буолан хаалар эбит.

Норуот бу айымньыларыгар кини сиэрэ- майгыта, өйө- санаата, баҕата- дьулуура барыта көстөр. Онон норуот тылынан уус-уран айымньытын иҥэн-тоҥон үөрэтии, төрөөбүт дойдуну дириҥник билэргэ улахан кыаҕы биэрэр.

Дьячковский Дмитрий  Иванович – Сэһэн Боло

  1905 с. сэтинньи 8 күнүгэр Боотур уус улууһун 1 Болугур нэһилиэгэр сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Кини 1934 с. өбүгэлэрэ Боло Күүлэкээн уонна Сэһэн Быркыҥаа ааттарын ылан аатын уларыппыта. Кини аҕата улуус кулубата буола сылдьыбыт, Түргэн Уйбаан диэн биллэр киһи эбит.

Үс саха историятын чинчийээччитэ, уһулуччулаах кыраайы үөрэтээччи, Дмитрий Иванович Дьячковскай-Сэһэн Боло тыыннааҕар биир эрэ “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн” диэн кинигэни 1938 сыллаахха Москваҕа бэчээттэппитэ. Кинигэ 227 сирэйдээх уонна сыһыарыылардаах.Тахсыбыт ахсаана 3000 экземпляр. Кинигэ редактора Тыл уонна культура институтун директора Платон Алексеевич Ойуунускай этэ. Кинигэ соҕурууттан аҕалыллан, саҥардыы атыыга тахсан эрдэҕинэ, П.А.Ойуунускай норуот өстөөҕө диэн буруйдаммытынан, кинигэ хомуллан, суох оҥоһуллубута.

       Бу кинигэ биир экземпляра Кулантай аатынан литературнай музейга хараллан сытар. (Уус-Алдан улууһа, Чараҥ нэһилиэгэ).

       Онон, хомойуох иһин, бу дьоһуннаах үлэ киэҥ ааҕааччыга тиийбэккэ хаалар.
       Саха дьонун-сэргэтин туһугар өлбөөдүйбэт өҥөлөөх Сэһэн Боло үтүө аатын үйэтитиигэ, дьаныардаах, умсугутуулаах үлэтин сырдатыыга бастакы хардыылары ученайдар Гавриил Васильевич Попов, Петр Васильевич Винокуров оҥорбуттара хайҕаллаах, махталлаах суол. Ол курдук, Гавриил Васильевич Саха сиринээҕи научнай киин архыыбыттан Сэһэн Боло 1938 сыллааҕы кинигэтин толору уонна “Сэһэн Боло олоҕо уонна кини үлэтэ – хамнаһа” диэн элбэҕи этэр, ситэри сэһэргиир аан тылы суруйан, 1994 сыллаахха “Бичик” кинигэ кыһатыгар күн сирин көрбүтэ.
Онтон Петр Васильевич Сэһэн Боло олоҕун уонна научнай — чинчийэр үлэтин киэҥник сырдатар, урут ситэ-хото биллибэт үлэлэригэр, олоҕун чахчыларыгар олоҕуран, нууччалыы “Сесен Боло известный и неизвестный”, сахалыы “Сэһэн Боло” диэн бэрт кэрэхсэбиллээх кинигэлэри суруйбута, ону сэргэ элбэх научнай, историческай, этнографическай, социальнай-философскай ыстатыйалары хаһыаттарга бэчээттэтэр.
         1925 сылтан саҕалаан, Сэһэн Боло истибит былыргы сэһэннэрин уонна кэпсээннэрин суруйууну саҕалаабыта. Кини бу айар, чинчийэр киэҥ хайысхалаах умсугутуулаах үлэтин-хамнаһын аҕата Иван Никитич-Түргэн Уйбаан кэскиллээҕин кэрэһэлээн, үс саха былыргытын үйэтитэр хайаан даҕаны наадалааҕын өйдөөн-санаан, итэҕэйэн, эрэнэн уолун Миитэрэйи бэрткэ диэн өйөөбүтэ, элбэхтик көмөлөспүтэ, кырдьаҕас киһи сиэринэн сүбэ-саргы бөҕөтүн биэрбитэ, өссө сорох сырыыга сирдээбитэ, ыйан-кэрдэн биэрбит кэрэхсэбиллээх.
         Маҥнай бэйэтин былыргы төрүттэрин – Омуоруйа ууһун төрүттэрин – 12 киһи үйэтигэр тиэрдэр таблицаны оҥорбута. Онтон салгыы балачча үчүгэйдик ордон хаалбыт нэһилиэгин архыыбын  булан сиһилии үөрэтэр. Манна сээркээн сэһэнньиттэр сэһэннэригэр тирэҕирэн, аттарыллан оҥоһуллубут бэйэтин түгэх төрүттэрин, аҕа ууһун дьоннорун ааттара-суоллара архыып  докумуоннарыгар толору бигэргэтиллэрин олус сөхпүтэ биллэр.
       1931 сыллаахха Сэһэн Боло Дьокуускайга олоро, үлэлии киирбитэ. Манна кини Саха АССР  үөрэтэр общество секретарын Иван Дмитриевич Новгородовы билсиһэн, кини быһаччы көмөтүнэн норуот тылынан уус-уран айымньытын, историятын, этнографиятын суруйуу методикатын баһылаабыта. Ити кэмҥэ Москваҕа аспирантураҕа үөрэнэн эрэр, Платон Алексеевич Ойуунускай сүбэтинэн, оччолорго кини саха олоҥхотун, итэҕэлин тустарынан научнай историческай ыстатыйалары суруйбут этэ, Саха сирин эрдэтээҥи чинчиһиттэрэ А.Ф.Миддендорф, И.А.Худяков, В.Л.Серошевскай, В.Ф.Трощанскай, Э.К.Пекарскай, В.М.Ионов, М.Н.Андросова уо.д.а. үлэлэрин, итиэннэ XVII үйэтээҕи докумуоннарын, XVIII үйэтээҕи “ревизскэй сказкалары”, урукку өттүгэр киэҥ эйгэҕэ биллибэтэх чахчылары иҥэн-тоҥон, сиһилии үөрэппитэ. Ити кэмҥэ кини Томскайдааҕы императорскай университет юридическай факультетын 1912 сыллаахха бүтэрбит Гавриил Васильевич Ксенофонтовы кытары билсибитэ уонна доҕордоспута

         1932 – 1936 сылларга Саха АССР үөрэтэр обществоҕа кыраайы үөрэтии инструкторынан үлэлиир. Манна үлэлии сылдьан, киин, илин оройуоннары ордорбокко кэрийэн, былыргы сэһэннэри, номохтору хомуйбута. Салгыы доҕоро Гавриил Васильевич Ксенофонтов мэктиэлээһинэн, Платон Алексеевич Ойуунускай салайар, Авксентий Егорович Мординов ученай секретардаах Саха АССР Совнаркомун иһинэн тэриллибит “Тылы уонна культураны чинчийэр институт” научнай сотруднигынан үлэлиир. Бэрт кылгас кэм иһигэр ученай Платон Алексеевич Ойуунускай быһаччы салалтатынан, сүбэтинэн Сэһэн Боло “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн” диэн үрдүк таһымнаах научнай-чинчийэр монографияны бүтэрэн, 1938 сыллаахха Москваҕа бэчээттэтэр.
          Онтон үрдүктүк сыаналыыр кыраайы чинчийээччилэрин Сэһэн Болону уонна Өндөрүүскэ Саабыны – Андрей Андреевич Саввины сыл аҥара үптээн-харчылаан, үс Бүлүүнэн, хоту оройуоннарынан научнай-чинчийэр командировкаҕа ыытар. Кинилэр Платон Алексеевич Ойуунускай бүтэһик сорудаҕын чиэстээхтик толорон, бар дьон махталын, тапталын ылыахтарын ылаллар.

            Интернет көмөтүнэн Н.М. Мартьянов аатынан Леторий Минусинскай краеведческай музейга баар матырыйааллары буллум. «Шага» этногрофический “Набросок из урянхайской жизни”, Труды Восточно- Сибирского отдела императорского общества  “Некоторые данные о тунгусах Якутсаго края”, “Русские крестьяне и оседлые инородцы якутской области”, Государственное русское географическое общество “Западная Монголия и Урянхайский край”, “Очерк Урянхайского края”.  Бу матырыйаалларынан урукку кэмҥэ үлэлэспит буолуохтарын сөп.

Сэһэн боло түҥ былыргы историятынан батыһыннаран Алаҕар нэһилиэгин историятын чинчийии үлэтэ

Сэһэн Боло хомуйбут матырыйааллара билигин да инники да көлүөнэҕэ олус туһалаах матырыйаал буолар. Ол курдук мин Алаҕар нэһилиэгин историятын үөрэтэн, ааҕан ситэрэн биэрэргэ былааммын ахсынньы ыйтан саҕылаабытым.

Алаҕар нэһилиэгин былыргы төрдө – ууһа Сэһэн Боло (Дмитрий Иванович Дьячковскай) уонна Андрей Андреевич Саввин хомуйбут матытырыйаалларыттан уонна архив докумуоннарыттан көстөр. «Алагаркаан-тэтэгэркээн алтан араҕас далбардаах”  кинигэҕэ Сэһэн Боло, Андрей Андреевич Саввин чинчийиититтэн киирбит,  Алаҕар нэһилиэгин былыргы олоҕо, Күрүөйэхтэр уонна Халлаама Аҕатын уустарын төрүттэрэ, Дьаһаах хомуйуута, сахалар сүрэхтэниилэрэ, нэһилиэк кинээстэрэ уонна чаччыыналар, түөрт аҕа  ууһа.

Бастакынан Алаҕар нэһилиэгэ тоҕо алаҕар диэн аат иҥэриллибитин чинчийэн көрдүм.

Ол курдук Алаҕар диэн тылы көрдөөммүн Киргизтэр источниктарыттан Алагар диэн тылы буллум. Киргизтэр аҕа уустарыгар сурулла сылдьар.

У кочевых народов родоплеменные связи были важнее государственности. Это могло быть результатом опасений, что формальная государственная структура обернется укреплением позиции определенного рода или племени, способного доминировать, устанавливать свою власть. Роды и племена стремились к более эластичной структуре — племенному союзу, конфедерации. Его основой был консенсус племен и родов, сохраняющих внутреннюю автономию.

        Киргизские племена, заселившие современную территорию Киргизии, остро нуждались в создании эффективной военно-административной системы, регламентирующей, в том числе, и вопросы пользования кочевьями, территориями в целом.

       Согласно письменным источникам, оформление родоплеменной структуры кыргызов завершилось в первой половине XVI века, что соответствует по времени с завершающим этапом сложения кыргызского народа. Самый ранний письменный источник, где приводятся генеалогии и происхождение родов — рукопись XVI века Мажму ат-Таварих Сайф ад-Дина Аксикенди.

Родоплеменная структура кыргызов включает в себя два племенных союза — Отуз уул и Он уул. Племена группируются на правое (Оң канат) и левое (Сол канат) крылья. Отуз уул (30 сыновей) и Он уул (10 сыновей) вместе образуют сорокаплеменный народ — (от тюрк. «кырк» сорок и «-ыз» древний суффикс множественного числа или «кырк + огуз» сорок огузов.

Он уул уола

Көкө-Наалы → Монолдор

 

Салаата	Бөгөнөк	Баакы-бий	Баймоңол
ууһа	Алагар → Маани, Чагыр, Чолок ТуумаАрыкКуусөөк → Назар, Эштек, СарыкашкаКара моңолдор	Улуу Кыйра → Бакы, Жакаш, Үч урук, Сарык, Самтыр, Тейит, Итийбас, Тогуз уулуОрто КыйраБала Кыйра	БаймоңолКонойЭсенКүнүкө

         Алагар диэн тыл Киргизтэр өйдөбүллэринэн “Ясные очи” диэн сахалыыта “Аламай сырдык” диэн буолар. Киргизтэр сорох тыллара саха тылыгар майгынныыр. «Манас» диэн эпостаахтар ол эпостара, сахалар «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо ис хоһоонугар майгынныыр. Ол аата Алагар диэн тыл түҥ былыргы тюрк омук тылтан хаалбыта буолуо дуо диэн боппуруос үөскээтэ. Онон бу үлэ салҕыы чинчиллиэн наада диэн бэйэбэр сыал туруоруннум.

Архыыптары хасыһан Национальнай архыыптан Алаҕар алаастарын испиэһэгин буллум. Бу испиэһэк 1926 сыллаахха оҥоһуллубут. 72 алаас баар. Алаастар ааттарын атын омуктар тылларын кытта тэҥниир, ырытар үлэ ыытыллыан наадатын бэлиэтии көрдүм.

  «Алагаркаан-тэтэгэркээн алтан араҕас далбардаах”  кинигэҕэ Алаҕар нэһилиэгэ хас сыллаахха баар буолбутун туһунан булбатым. Урукку кэмҥэ Алаҕар сирдэрэ Мэҥэҕэ киирсэрин нэһилиэк олохтоохторуттан истэр этим. Сэһэн Боло өссө да матырыйааллара баара буолуо диэн Мэҥэлэр кинигэлэрин, историяларын ааҕан сирдэтэн Алаҕар туһунан салгыы матырыйаалларга үлэлэстим.

«Хотун Төҥүлү тула» Тарабукин Иван Николаевич кинигэтигэр маннык диэн сурулла сылдьар. 1710 с. Мэҥэ буолаһын сиригэр Моорук, Доллу, Холгума, Тулагы, Мэлдьэхси, Алаҕар, Дьаҥхаады, буоластары кинээстэр салайаллара. 1726 с. Хаҥалас, Боотурускай, Мэҥэ, Бороҕон, Нам улуустара докумуоннарга ахтыллаллар. Мэҥэ улууһугар Моорук, Доллу, Алаҕар, Бахсы, Дьаҥкхаады, Холгума, Тулагы, Мэлдьэхси, Сылаҥ, Малдьаҕар буоластара киирбиттэрэ.

Степан Иванович Шоломов кулубанан олорор ол кэннэ уола Шеломом Михаил Иванович Чурапчы улууһугар  кинээстир. (Солуомап кинээс) (1864(76)-1930). 1911 с. Боотуруускай улууһун Алаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх.

Улуус билиҥҥи гыраныыссатынан Олунньу 10 күнүн 1930 сыл Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустар холбоһууларыттан үөскээбитэ. Мэлдьэхси, Бахсы уонна Алаҕар (Чыаппара) нэһилиэктэрин Чурапчы улууһугар холбообутар.

Бу үлэм өссө да ситэриллиитэ суох. Салгыы үлэ барар.16-17 үйэлэри буларга үлэлэһиэм диэн санаалаахпын. Былыргы үһүйээннэри, номохтору, сэһэннэри тиһэн Чурапчы улууһуттан төрүттээх, биллиилээх историк дьоммут саха норуотун дьиҥ историятын суруйбуттара кэрэхсэбиллээх. Кинилэр сүдү үлэлэрин интэриэһиргээн үөрэтэрбит — ааҕарбыт, биһиэхэ кэлэр көлүөнэ дьонугар олус туһалаах, хас биирдиибит кимтэн төрүттээхпитин үөрэтэргэ, элбэҕи билэргэ — көрөргө дьулуһуохтаахпыт.

Туһаныллыбыт литература.

1.АнджейВежбицки. [http://ivran.ru/f/Central_Eurasia_2018_2.pdf Исторические, политические и социально-экономические аспекты номадизма и трайбализма у народов Центральной Азии] // Журнал «Центральная Евразия». Институт Востоковедения РАН.. — 2018. — С. 37-63. — ISSN 2618-7051. Архивировано 22 января 2021 года.

2. Мокеев А. Кыргызы на Алтае и на Тянь-Шане: Этапы этнической и политической истории кыргызского народа во второй пол. IX—сер. XVIII вв.. — КТУ Манас. — 2010. — С. 278.

3. ( Сиюй чжи (Описание Западных земель). — Материалы по истории кыргызов и Кыргызстана (Извлечения из китайских источников II в. до н. э. — XVIII в.). — Бишкек: КТУ Манас, 2003. — Т. 2. — С. 202-210. Архивировано 5 декабря 2020 года).

4. Pulleyblank, E. G. The Name of the Kirghiz // Central Asiatic Journal. — 1990. — Т. 34, вып. 1/2. — С. 98–108. — ISSN 0008-9192. Архивировано 17 января 2021 года.

5. Захарова Л.В., Флегонтова У.М. Литература ааҕыыта учебник, 2016 сыл Дьокуускай Бичик;

6. редактордар Дмитриева С.Г., Птицина М.И. «Дойду нэьилиэгэ» 2017 сыл Дьокуускай, Кытыл.

7. Номохтор. Сэһэннэр. Сэмэн Боло интернет caйт www/wikiwand/com

8. Ксенофонтов Г.В. htt//ru/wikipedia/org

9. Омоҕой Баай уонна Эллэй Боотур интернет сайт forum/ykt.ru viewtopic

10. М. Попова Төрүт культуурата. 1992 сыл Дьокуускай

11. Егор ВИНОКУРОВ, философскай наука кандидата,Чурапчытааҕы физическэй культура уонна спорт государственнай институтун доцена.